Văn Thân là tên ghép của chữ "Văn" nghĩa là "chữ", chỉ những người có học thức (ở đây là Nho học) và "Thân" nghĩa là dải thắt lưng bằng lụa của các viên chức nhỏ thời xưa. Như vậy, lực lượng chính của Văn Thân là giới trung gian giữa nhà cầm quyền phong kiến với dân chúng, bao gồm các sĩ tử, các nhân sĩ hay thân sĩ. Họ biết chữ Nho nên có khả năng đọc và hiểu được các lệnh, yết thị của triều đình để truyền đạt lại cho dân chúng nên nhìn chung họ được lòng dân chúng.

Sĩ tử thực ra là những khóa sinh theo đường cử nghiệp. Khóa sinh đã từng đi thi mà chưa đậu đạt gì thì gọi là thí sinh hay thầy khóa. Đậu Nhất trường thì kể như chưa có tên gọi. Đậu Nhị trường có thể gọi là Nhị trường. Đậu Tam trường thì mới được gọi là tú tài. Dù đã đậu Tú tài, việc học vẫn còn dở dang, chưa xem là đã xong nợ đèn sách, chưa đủ điều kiện để ra làm quan (cử nhân) nên dân chúng gọi các thí sinh đậu Tú tài là "ông tú" hay "thầy đồ". Các ông tú này là thành phần lãnh đạo chính yếu của Phong trào Văn Thân.

Các cử nhân đã nhận quan tước thường không được liệt vào danh sách Văn Thân mặc dù có người có chính kiến giống như giới Văn Thân là thù Tây, ghét đạo Công giáo, nhưng vì quyền lợi và chức tước địa vị, cho nên thái độ và hành động chính trị của họ không rõ ràng, có khi giống, có khi không giống giới Văn Thân.